Na wstępie warto wskazać, iż jednym z celów prawa karnego jest ochrona obywateli oraz istotnych dla nich wartości – tak zwanych dóbr. Przykładami dóbr chronionych prawem są np. życie i zdrowie (np. przestępstwo zabójstwa czy ciężkiego uszczerbku na zdrowiu), rodzina i opieka (przestępstwo tzw. niealimentacji). Można przy tym zauważyć, że dobro może mieć formę zarówno materialną, jak i niematerialną, zaś jednym z najważniejszych dóbr materialnych podlegających ochronie przepisami prawa karnego jest mienie. Mienie, a w szczególności: własność i posiadanie rzeczy oraz prawa majątkowe związane z rzeczą są głównym przedmiotem ochrony przepisów prawnokarnych opisanych w rozdziale XXXV kodeksu karnego. Rozdział ten zawiera aż 19 typów takich przestępstw (są to np. kradzież, kradzież z włamaniem, rozbój, przywłaszczenie, oszustwo, zniszczenie mienia oraz paserstwo). Przy tym, o ile dość łatwo wyobrazić sobie przestępstwa takie jak kradzież, czy zniszczenie rzeczy, o tyle większe trudności pojawią się przy próbie opisu przestępstwa oszustwa. Zatem, czym jest oszustwo w świetle obowiązujących przepisów i kiedy faktycznie mamy do czynienia z oszustwem?
Oszustwo
Sprawy karne, które dotyczą oszustwa, są najczęściej sprawami złożonymi oraz wymagającymi głębokiej analizy. Należy zauważyć, że definicja przestępstwa oszustwa jest wieloczłonowa, co sprawia, że przy jej wykładni mogą pojawiać się różne wątpliwości. Pełne zrozumienie przedmiotowego zagadnienia będzie możliwe po dokonaniu analizy poszczególnych przesłanek tego przestępstwa.
Przestępstwo oszustwa, niekiedy nazywanego wyłudzeniem, opisane jest w art. 286 § 1 kodeksu karnego. Artykuł ten stanowi, iż kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za pomocą wprowadzenia jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Dodatkowo, art. 286 § 2 stanowi iż tej samej karze podlega, kto żąda korzyści majątkowej w zamian za zwrot bezprawnie zabranej rzeczy. Jeżeli oszustwo popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego. Przepis ten przewiduje również łagodniejszą karę w wypadku mniejszej wagi (co rozumieć można jako przypadek, w którym czyn wywołał co do zasady mniejsze szkody). Przedmiotem ochrony przestępstwa oszustwa są wszelkie prawa majątkowe, zatem przede wszystkim te, które przedstawiają pewną wartość. Chodzi o prawa rzeczowe (przede wszystkim własność), prawa majątkowe i obligacyjne. W orzecznictwie słusznie wskazuje się, że termin „mienie”, zawarty w treści art. 286 § 1, oznacza całokształt sytuacji majątkowej, obejmującej wszelkie prawa, zarówno rzeczowe, jak i obligacyjne, w tym także usługi, świadczenia, zyski lub pożytki stanowiące majątek (zaś niekorzystne nim rozporządzenie może nastąpić zarówno przez rzeczywisty uszczerbek, jak i przez utratę należnych korzyści (postanowienie SN z 15.06.2007 r., I KZP 13/07). . Składniki majątku to wszystkie poszczególne prawa majątkowe, które przysługują danemu podmiotowi. W szczególności są to prawa rzeczowe (własność i ograniczone prawa rzeczowe), wierzytelności, prawa spadkowe (do otrzymania zachowku oraz przedmiotu zapisu), a także prawa na dobrach niematerialnych (prawa autorskie, wynalazcze, prawa dotyczące wzorów zdobniczych i znaków towarowych, prawa do firmy i nazwy przedsiębiorstwa, tzw. prawa do klienteli, tajemnic przedsiębiorstwa itp.), pod warunkiem że mają charakter praw majątkowych. Warto zaznaczyć, że przedmiotem ochrony przestępstwa z art. 286 jest nie tylko mienie osoby dokonującej niekorzystnego rozporządzenia, ale jakiegokolwiek podmiotu, który na skutek czynu zabronionego doznał uszczuplenia swojego mienia
Z oszustwem w rozumieniu prawa karnego będziemy mieć do czynienia po spełnieniu łącznie trzech poniższych elementów:
-
Cel osiągnięcia korzyści majątkowej przez sprawcę.
Oszustwo (wyłudzenie) jest bowiem przestępstwem kierunkowym i można go popełnić tylko w zamiarze bezpośrednim zabarwionym motywem (chęcią) osiągnięcia korzyści majątkowej. Oznacza to, iż przestępstwa tego nie można popełnić w zamiarze ewentualnym, a zatem nie jest możliwa wina nieumyślna sprawcy. Korzyść majątkowa rozumiana jest w tym przypadku jako korzyść zarówno dla siebie, jak i dla kogoś innego. Podkreślić należy, iż dla dokonania oszustwa nie ma znaczenia, czy w rzeczywistości wspomniana korzyść została faktycznie osiągnięta.
-
Doprowadzenie do niekorzystnego rozporządzenia mieniem.
Jak wskazano wyżej. Należy odróżnić niekorzystne rozporządzenie mieniem od faktycznego osiągnięcia korzyści. Osiągnięcie korzyści nie należy bowiem do znamion przestępstwa oszustwa. Sama zaś ocena nie korzystności rozporządzenia mieniem jest dokonywana z perspektywy interesów podmiotu doprowadzonego do takiego rozporządzenia (wyrok SN z 30.08.2000 r., V KKN 267/00).
-
Wprowadzenie w błąd albo wyzyskanie błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania.
Błąd to niezgodność między rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości człowieka, polegającym zarazem na nieświadomości i mylnym wyobrażeniu.
„Sposób działania sprawcy oszustwa względem innej osoby może zatem polegać na: wprowadzeniu jej w błąd przez wywołanie u niej wyobrażenia o istniejącej (nie przyszłej) rzeczywistości, która jest w istocie inna, niż przedstawia jej sprawca; wyzyskaniu błędu pokrzywdzonego, tj. jego subiektywnego wyobrażenia o rzeczywistości, która jest w istocie odmienna i o czym sprawca wie; wyzyskaniu niezdolności pokrzywdzonego do należytego pojmowania przedsiębranego działania. Zauważyć należy, że wprowadzenie w błąd może mieć postać zarówno działania (np. sprawca przedstawia pokrzywdzonemu nieprawdziwe informacje dotyczące transakcji, za którą ma otrzymać od niego wynagrodzenie), jak i zaniechania (np. sprawca zataja przed pokrzywdzonym istotne informacje dotyczące obciążeń własnego majątku czy wady prawnej przedmiotu transakcji). Opisane sposoby działania sprawcy muszą poprzedzać niekorzystne rozporządzenie mieniem przez pokrzywdzonego, stąd też istotnym znamieniem oszustwa jest związek przyczynowy między wprowadzeniem w błąd, czy wyzyskaniem błędu a niekorzystnym rozporządzeniem mieniem” (wyrok SN z 19.07.2007 r., V KK 384/06).
W błąd można wprowadzić zarówno osobę fizyczną, jak inne podmioty (tj. osoby prawne oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej). Co do zasady wprowadzenie w błąd jest wykonywane wówczas na osobach fizycznych reprezentujących taki podmiot, bowiem tylko osoba fizyczna posiada świadomość i intelekt (członków zarządu, wspólników, członków rady nadzorczej, pełnomocników, kadrę kierowniczą itd.). Nie wykluczona jest również sytuacja, iż osoba wprowadzana w błąd nie jest członkiem organu osoby prawnej. Nie widać przeciwwskazań dla przyjęcia możliwości wprowadzenia w błąd szeregowego pracownika (wyrok SA w Warszawie z 23.05.2016 r., II AKa 27/16, postanowienie SN z 6.05.2014 r., IV KK 12/14). W praktyce najczęściej taki sposób wprowadzenia w błąd ma miejsce, gdy pokrzywdzonym jest bank. W takim przypadku w błąd wprowadzane są osoby działające w jego imieniu.
Znamię wyzyskania błędu sprowadza się zaś do sytuacji, kiedy rozporządzający mieniem już przed jakimkolwiek działaniem sprawcy pozostaje w mylnym wyobrażeniu o rzeczywistości. Sprawca nie wywołuje błędu, a jedynie wykorzystuje już istniejący błąd. Wyzyskaniem błędu będzie zatem także niewyprowadzenie podmiotu rozporządzającego mieniem z błędu, w którym ów podmiot się znajduje.
Ostatni sposób doprowadzenia innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem to wyzyskanie niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego działania. Owa niezdolność wynikać może z różnych czynników. Sprawca może wykorzystywać np. chorobę psychiczną, upośledzenie umysłowe, alkoholizm, narkomania, lub nikłe doświadczenie życiowe osoby niekorzystnie rozporządzającej mieniem.
Oszustwa komputerowe
Na koniec, wskazać należy, iż od oszustwa zwykłego odróżnić należy tak zwane oszustwo komputerowe opisane w art. 287 § 1 kodeksu karnego. Jest to przestępstwo, które polega na wyrządzeniu innej osobie szkody poprzez gromadzenie lub przekazywanie danych informatycznych lub zmienianie, usuwanie albo wprowadzanie nowego zapisu danych informatycznych bez upoważnienia – w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Wpływaniem jest zaś wszelkiego rodzaju ingerencja w automatyczne gromadzenie, przetwarzanie lub przekazywanie danych informatycznych W tym przypadku przedmiotem ochrony są również informacje związane z mieniem.
Z uwagi na złożony charakter powyższego tematu, w celu uzyskania pewności czy w przypadku konkretnej sprawy mamy do czynienia z oszustwem, czy też z innym przestępstwem bądź z jego brakiem – najlepiej skonsultować się z profesjonalnym pełnomocnikiem lub obrońcą. Na terenie Gdańska i jego okolic chętnie pomocy udzieli wykwalifikowany Adwokat Gdańsk sprawy karne, który pomoże przebrnąć i zrozumieć zawiłość prawa karnego.