6 grudnia 1764 roku wprowadzono na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów ujednolicony system miar – tzw. miary warszawskie lub staropolskie. Część z nich – pomimo ciągłych zmian – zachowała się do dzisiaj i jest chętnie praktykowana przez starsze pokolenia – naszych dziadków i pradziadków. Niestety, ten stary system miar staropolskich jest praktycznie obcy dla współczesnych obywateli i mało kto wie, ile to tuzin, mendel, sztyga czy kopa. Właśnie o tym opowiemy w dzisiejszym artykule.
Miary staropolskie – historia, definicja
Miary staropolskie nazywane również miarami warszawskimi, zostały wprowadzone do obiegu 6 grudnia 1764 roku. Sama nazwa „miary staropolskie” została jednak przyjęta nieco później, tak aby odróżnić obecny system miar od miar nowopolskich (wprowadzonych 1 stycznia 1819). Celem wprowadzenia miar staropolskich miało być ujednolicenie stosowanych jednostek długości, powierzchni, objętości i masy na terenie całej Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Niestety owego systemu nie udało się skutecznie utrzymać w dłuższym czasie, z uwagi na odmienne miary lokalne, stosowane w wielu innych miejscach. W wyniku tego podczas zaborów już w 1801 roku na terenie Galicji wprowadzono tzw. miary galicyjskie, w 1817 roku na terenie zaboru pruskiego zastosowano miary pruskie i niemieckie, a w Królestwie Polskim wprowadzono miary nowopolskie.
Ile to tuzin?
Tuzin to dawne określenie liczby 12. Najczęściej stosowane do określenia liczby sztuk danego produktu, np. tuzin jajek oznaczał 12 sztuk jaj. Słowo tuzin pochodzi od łacińskiego słowa duodecim. Co ciekawe, tuzin dalej stosowany w wielu krajach, jako baza do obliczania wartości innych jednostek. Dla przykładu: w USA 1 stopa to tuzin cali.
Ile to mendel?
Mendel to dawne określenie liczby 15. Określenie to było stosowane w Polsce od XIV wieku. Istniał również tzw. mendel chłopski, który odnosił się do liczby 16. Mendel był najczęściej stosowany do określania liczby sztuk produktów rolnych, np. mendel jaj. Co ciekawe, w niektórych okolicach mendlami nazywało się sztygi. Sztyga to z kolei okrągła kopka, czyli 8 albo 9 snopów ustawionych po okręgu opartych ukośnie o jednego, ustawionego pionowo w środku.
Ile to kopa?
Kopa to inne określenie liczby 60. Jednostka ta stosowana była w Polsce od XVII do XIX wieku. 1 kopa to 4 mendle (4 x 15) lub 5 tuzinów (5 x 12). Niegdyś funkcjonowała także tzw. stopa piętna, czyli 50 sztuk, a tzw. stopa chłopska oznaczała liczbę 64, 80 lub 100. W starodawnej Polsce kopa służyła za jednostkę obrachunkową dla monet i była równa np. 60 groszom praskim.
Pozostałe miary staropolskie
Dawne miary odległości:
- 1 cal (palec) = 0,0248 m
- 1 dłoń = 3 cale = 0,0744 m
- 1 ćwierć = 2 dłonie = 1/4 łokcia (stąd nazwa) = 0,1489 m
- 1 sztych = 8 cali = 0,1985 m
- 1 stopa = 1,5 sztycha = 12 cali = 0,2978 m
- 1 łokieć (miara podstawowa) = 2 stopy = 0,5955 m
- 1 sążeń = 3 łokcie = 1,787 m
Dawne miary powierzchni:
- 1 kopanka = 19,95 m²
- 1 laska kwadratowa = 4 kopanki = 79,8 m²
- 1 kwadratowy pręt większy = 2,5 laski kwadratowej = 199,5 m²
- 1 wiertel = 18 kwadratowy pręt większy = 3591 m²
- 1 morga (miara podstawowa) = 1 2/3 wiertela = 5985 m²
- 1 łan frankoński = 43,2 morgi = 258 554 m²
Dawne miary objętości:
- 1 kwarta = 0,9422 l
- 1 garniec (miara podstawowa) = 4 kwarty = 3,7689 l
- 1 miarka (faska) = 4 garnce = 15,0756 l
- 1 ćwiertnia = 2 miarki = 30,15 l
- 1 półkorzec (korczyk) = 2 ćwiertnie = 60,30 l
- 1 korzec = 2 półkorce = 120,6 l
- 1 łaszt = 30 korcy = 3618 l
Dawne miary masy:
- 1 łut = 0,0127 kg
- 1 grzywna (marka) = 16 łutów = 0,2026 kg
- 1 funt (miara podstawowa) = 2 grzywny = 0,4052 kg
- 1 kamień = 32 funty =12,976 kg
- 1 cetnar = 5 kamieni = 64,80kg
Sprawdź również, inne ciekawe artykuły na temat miar długości, powierzchni i wagi w naszym serwisie! Dowiedz się: